Sunday, March 22, 2015

Brief History of Plant Protection and National IPM Programme in India

                 Agriculture and plant protection being in the concurrent list of the constitution, plant protection activities in the States and Union Territories mainly fall under the purview of the States/UTs. However, the Central Government has an advisory and coordinating role including training apart from being directly responsible for plant quarantine and the locust control in the “Scheduled Desert Area”. One of the main responsibilities entrusted with the Directorate of Plant Protection, Quarantine & Storage, under the central sector is to introduce innovative and advanced technology such as Integrated Pest Management (IPM) through the field Centres and initially Central Plant Protection stations (13) were established during 1957-58.


Year
Event / Activity
1925-31
Locust Plagues in India were the classical example of crop failure
Indian Council of Agricultural Research (ICAR) has launched a scheme to control Locust.

1939
Locust Warning Organization (LWO) was established with its headquarter at Karachi (Now in Pakistan) and a sub-station at Jodhpur.

1941-42
Bengal famine was appeared due to leaf spot disease of rice was the 2nd classical example of crop failure.

1945
Indian  famine enquiry commission was formed which recommended the need of establishment of Permanent organization for control of pest & diseases called as Central Plant Protection Organization which is now called as Directorate of Plant Protection Quarantine & Storage. The commission was headed by Wood Head Commission.

1946
Directorate of Plant Protection Quarantine & Storage was established at Aruna Asaf Ali Road, New Delhi.  

1969
Directorate of Plant Protection Quarantine & Storage was shifted to Faridabad.

1957-58
Establishment of 13 numbers of Central Plant Protection Stations.

1968
Central Insecticide Act-1968 was formed, there rules were made in 1971
1970-71
Central surveillance station (19 No.) and Central biological stations (5) were established which later on became 11.
1981
IPM work was commenced with conduction of IPM demonstrations in Rice (40 H. each) and cotton (10 H. each) crops.

1985
IPM adopted as a cardinal principle for pest management strategy under overall crop production programme.
Policy statement on IPM was given by the then Honorable Agriculture Minister.

1990
26 Central Integrated Pest Management Centres (CIPMCs) were established in 22 states vide Dte’s letter no11-5/90-P&C dated 02.05.1996 enclosing therewith DAC letter no. 11-5/91-PP-I dated 23.03.1996. Under the scheme “Strengthening & Modernization of Pest Management approach in India (SMPMA)” which were later on became 31 during 10th five year plan.

2014-15
In 12th Five year plan EFC Memo, a National mission on Agricultural Extension and Technology (NMAET) was formed under which a submission on Plant Protection and Plant quarantine was introduced since 2014-15. “Strengthening and Modernization of Pest Management Approach in India has become one of the components of this submission
Five more CIPMCs were sanctioned during 12th five year plan in the year 2014-15 besides one Pest Diagnostic Unit at CIPMC Faridabad.





Human Resource Development in National IPM Programme


Objective:
i.                    To disseminate the IPM message up to Grass Root Level among farming community.
ii.                  To make farmers competent to adopt IPM technology.

Three Tier approach for National IPM programme:
i.                    Season long training to train/to make master trainers.
ii.                  Establishment of IPM Farmers Field Schools (FFS) to train Agriculture extension Officers (Apprentice trainees) and Farmers to make them competent for taking self decision about their own fields and to conduct FFS, IPM Farmers Field Schools for their fellow farmers. Farmers Field Schools were organized in form of cluster demonstrations. i.e., one cluster of four demonstrations or Farmers Field Schools. The duration of Farmers Field Schools was then Ten weeks. These Farmers Field Schools were organized through Non Formal Education (NFE) system.
iii.                Demonstrations of field tested IPM practices to train farmers.

Short duration training programmes:
Short duration training programmes were started since 1980. First training programme was conducted in 1980 at Bangalore to familiarize with Bio-control agents who are found in abundance in Rice field and play measure role in natural pest suppression. These programmes were organized by FAO-IPC regional project.

Season long training programmes:
Season long training programmes were started since 1993-94 with assistance of FAO-IPC/ADB-CABI/UNDP projects.

IPM related activities in India:
i.                    Pest Monitoring
ii.                  Biological control
iii.                Commercialization of Bio-control agents
iv.                 Quality Control
v.                   State level IPM conferences
vi.                 IPM Publicity Material

Human Resource Development 

(a)       Conducting IPM Farmeres Field Schools
(b)       Conducting Long duration Training Programmes (30 days duration SLTP) 
(c)       Conducting 5 days short duration training programme
(d)       Conducting 2 days short duration training programme
(e)       Preparation/revision of IPM Package of Practices of different crops. 
(f)        Preparation of SOP for IPM. 
(g)       Issuance of Pest Advisories based on survey and surveillance data.
(h)       CROPSAP
(i)        100% Seed treatment programme 

Way Forward  

(1)       Setting up of 4 new CIPMCs one each at Nashik (Maharashtra), Vijayawada (AP), Agra (Uttar Pradesh) and Jaipur (Rajasthan). 
(2)        Setting up of one pest diagnostic unit at CIPMC Faridabad.
(3)        Setting up of Data Management cum Pest forecasting unit at each CIPMC and Hqrs also. 
(4)        Creation of Pest Emergency Mitigation Cell. 
(5)        Setting up of facilities of quality control of bio pesticides one each at Regional CIPMCs. 
(6)        Promotion of e-pest surveillance.
(7)        Grow Safe food campaign programme.   

Wednesday, March 11, 2015

CROP
COST BENEFIT RATIO
NUMBER OF APPLICATION OF PESTICIDES

YIELD
(IN QUINTAL/HA)
INCREASE IN YIELD IN %
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.

IPM
Non IPM
IPM
Non IPM
IPM
Non IPM

Cotton

1:2.7
1:2.0
3-5
13-16
3.21
3.0
7.0
Rice

1:2.2
1:1.8
0-1
5-6
22.0
21.0
7.0
Soybean

1:2.5
1:1.8
1-2
3-5
12.6
12.0
5.0
Gram

1:3.1
1:2.4
0-1
2-3
8.6
8.2
4.5
Vegetables

1:3.2
1:2.1
2-3
6-8
-
-
-
Wheat

1:1.9
1:1.6
0-2
2-3
27.8
26.2
 6.0
Potato

1:2.3
1:2.1
1-2
3-5
199.8
185.0
8.0
Sugarcane

1:2.3
1:1.8
2-3
6-7
795.0
750.0
6.0

เค†เคˆ.เคชी.เคเคฎ เค…เคชเคจाเคจे เคนेเคคु เค†เคตเคถ्เคฏเคฎเค• เคšुเคจौเคคिเคฏां


เค†เคˆ.เคชी.เคเคฎ เค…เคชเคจाเคจे เคนेเคคु เคจिเคฎ्‍เคจเคฒिเค–िเคค เคšुเคจौเคคिเคฏों เค•ा เคธाเคฎเคจा เค•เคฐเคจा เคชเคก़เคคा เคนै –

1.      เคฐाเคธाเคฏเคจिเค• เค•ीเคŸเคจाเคถเค•ों เค•े เคฆुเคฐुเคชเคฏोเค— เค•ो เคฌंเคฆ เค•เคฐเคจा เคเค• เคฌเคก़ी เคšुเคจौเคคी เคนै । เคฐाเคธाเคฏเคจिเค• เค•ीเคŸเคจाเคถเค• เคจाเคถीเคœीเคตों เคธे เค…เคงिเค• เคนाเคจिเค•ाเคฐเค• เคนोเคคे เคนैं । เค‡เคธเคฒिเค เคฐाเคธाเคฏเคจिเค• เค•ीเคŸเคจाเคถเค•ों เค•े เคช्เคฐเคฌंเคงเคจ เค•ो เคจाเคถीเคœीเคตों เค•े เคช्เคฐเคฌंเคงเคจ เคธे เค…เคงिเค• เคช्เคฐाเคฅเคฎिเค•เคคा เค•ी เค†เคตเคถ्‍เคฏเค•เคคा เคนै ।


2.      เค•ृเคทเค•ों เค•ो เค…เคงिเค• เค…เคจ्‍เคจ เค‰เคชเคœाเค“ เค•ी เคœเค—เคน เคธुเคฐเค•्เคทिเคค เคซเคธเคฒ เค‰เคชเคœाเค“ เค•ी เค“เคฐ เคช्เคฐेเคฐिเคค เคเคตं เคœाเค—เคฐूเค• เค•เคฐเคจा ।

3.      เค†เคˆ.เคชी.เคเคฎ เค‡เคจเคชुเคŸเคธ (เคœैเคธे- เคœैเคต เค•ीเคŸเคจाเคถเค•, เคซिเคฐोเคฎोเคจ เคŸ्เคฐैเคช, เคฒाเค‡เคŸ เคŸ्เคฐैเคช, เคธ्‍เคŸीเค•ी เคŸ्เคฐैเคช, เคซ्เคฐूเคŸ เคซ्เคฒाเคˆ เคŸ्เคฐैเคช เคคเคฅा เคœैเคต เคจिเคฏंเคค्เคฐเคฃ เค•ाเคฐเค• เคœैเคธे – เคŸ्เคฐाเค‡เค•ोเค—्เคฐाเคฎा, เคฌ्เคฐैเค•ाเคจ, เค•िเคฒोเคจเคธ, เคฌ्‍เคฒैเค• เคฌเคฐ्เคจी, เค•्เคฐाเค‡เคธोเคชเคฐเคฒा เค‡เคค्‍เคฏाเคฆि) เค•ी เคœเคฎीเคจी เคธ्‍เคคเคฐ เคชเคฐ เค‰เคชเคฒเคฌ्‍เคงเคคा เคธुเคจिเคถ्‍เคšिเคค เค•เคฐเคจा । 

Monday, March 9, 2015

เค†เคˆ.เคชी.เคเคฎ – เค†เคตเคถ्เคฏ เค•เคคा, เคธเคฎเค เคเคตं เค•ाเคฐ्เคฏाเคจ्เคต्เคฏเคจ

เค†เคตเคถ्‍เคฏเค•เคคा – เค†เคง्‍เคฏाเคค्‍เคฎिเค• เคคौเคฐ เคธे เคœीเคต เค•ी เคฐเคšเคจा เคชांเคš เคคเคค्‍เคตों เคธे เคฎिเคฒเค•เคฐ เคฌเคจी เคนै, เคœिเคจเค•ो เคชเคฐเคฎाเคค्‍เคฎा เคจे เคธ्‍เคตเคฏं เคช्เคฐเค•ृเคคि เค•े เคฐूเคช เคฎें เคฌเคจाเคฏा เคนै เคคเคฅा เคœिเคธเค•ा เคธंเคšाเคฒเคจ เคœैเคตिเค• เค”เคฐ เค…เคœैเคตिเค• เค•ाเคฐเค•ों เค•े เคฆ्เคตाเคฐा เค•िเคฏा เคœाเคคा เคนै। เคธंเคค เคถ्เคฐी เคคुเคฒเคธीเคฆाเคธ เคœी เคจे เค•เคนा เคนै –
เค•्เคทिเคคि เคœเคฒ เคชाเคตเค• เค—เค—เคจ เคธเคฎीเคฐा
เคชंเคš เคคเคค्‍เคต เคฎिเคฒ เคฌเคจा เคถเคฐीเคฐा
เค•्เคทिเคคि = เคฎिเคŸ्เคŸी Soil = earth ,   
เคœเคฒ = เคชाเคจी,  water
เคชाเคตเค• = เค†เค— , carbon (Organic Chemistry)
เค—เค—เคจ = เค†เค•ाเคถ , Inert gases etc.
เคธเคฎीเคฐ = เคตाเคฏु , Oxygen

      เค…เคฐ्เคฅाเคค् เคถเคฐीเคฐ เค•ी เคฐเคšเคจा เคฎिเคŸ्เคŸी, เคชाเคจी, เค†เค—, เค†เค•ाเคถ เคเคตं เค†เค•्‍เคธीเคœเคจ เค•े เคฆ्เคตाเคฐा เคนुเคˆ เคนै เคชเคฐंเคคु เคตिเคกเคฎ्‍เคฌเคจा เคฏเคน เคนै เค•ि เค…เคฌ เคฏे เคชांเคšों เคคเคค्‍เคต เคช्เคฐเคฆूเคทिเคค เคนो เคšुเค•े เคนैं । เค‡เคจ เคคเคค्‍เคตों เค•ो เคช्เคฐเคฆूเคทिเคค เค•เคฐเคจे เคฎें เคฎเคจुเคท्‍เคฏ เค•ा เคฌเคนुเคค เคฌเคก़ा เคฏोเค—เคฆाเคจ เคนै । เคฎเคจुเคท्‍เคฏ เค…เคชเคจे เค†เคช เค•ो เคช्เคฐเค•ृเคคि เค•ा เคธिเคฐเคฎौเคฐ (Top of the creature) เคฎाเคจเคคा เคนै เคคเคฅा เค…เคชเคจा เค…เคธ्‍เคคिเคค्‍เคต เค‡เคธ เคช्เคฐเค•ृเคคि เคฎें เคนเคฐ เคนाเคฒเคค เคฎें เคฌเคจाเค เคฐเค–เคจा เคšाเคนเคคा เคนै। เค‡เคจ เคคเคค्‍เคตों เค•ो เคช्เคฐเคฆूเคทिเคค เค•เคฐเคจे เคฎें เคฎเคจुเคท्‍เคฏ เค•ी เค•เคญी เคจ เค–เคค्‍เคฎ เคนोเคจे เคตाเคฒी เค‡เคš्‍เค›ाเคं เคนैं เคœो เค…เคจเคจ्‍เคค เคนैं, เค‡เคจ เค‡เคš्‍เค›ाเค“ं เค•ी เคชूเคฐ्เคคि เค•े เคฒिเค เคฎเคจुเคท्‍เคฏ เคช्เคฐเค•ृเคคि เค•ो เคจเคท्‍เคŸ เค•เคฐ เคฐเคนा เคนै เคคเคฅा เค‰เคชเคฐोเค•्‍เคค เคคเคค्‍เคตों เค•ो เคช्เคฐเคฆूเคทिเคค เค•เคฐ เคฐเคนा เคนै ।

เคเค• เคฆिเคฒ เคฒाเค–ों เคคเคฎเคจ्‍เคจा เค”เคฐ เค‰เคธ เคชเคฐ เคœ्‍เคฏाเคฆा เคนเคตिเคถ
เคซिเคฐ เค िเค•ाเคจा เคนै เค•เคนां เค‰เคธเค•ो เคŸिเค•ाเคจे เค•े เคฒिเค ।

เคฎเคจुเคท्‍เคฏ เค…เคชเคจे เค‡เคš्‍เค›ाเค“ं เค•ी เคชूเคฐ्เคคि เค•े เคฒिเค เคช्เคฐเค•ृเคคि เค•े เคธंเคธाเคงเคจों เค•ो เคจเคท्‍เคŸ เค•เคฐ เคฐเคนा เคนै เคเคตं เคช्เคฐเคฆूเคทिเคค เค•เคฐ เคฐเคนा เคนै ।
เคฆिเคฎाเค— เค•ी เค—िเคœा เคนो เคฏा เค—िเคœा เค เคœिเคธ्‍เคฎाเคจी
เคฏเคนां เคคो เคนเคฐ เค—िเคœा เคฎें เคฎिเคฒाเคตเคŸ เคฎिเคฒเคคी เคนै

 เค‰เคชเคฐोเค•्‍เคค เคคเคค्‍เคตों เค•ो เคช्เคฐเคฆूเคทिเคค เค•เคฐเคจे เคฎें เคซเคธเคฒ เค‰เคค्‍เคชाเคฆเคจ เคฎें เคฌเคข़เคคे เคนुเค เคฐाเคธाเคฏเคจिเค• เค•ीเคŸเคจाเคถเค•ों เคเคตं เค‰เคฐ्เคตเคฐเค•ों เค•े เค…ंเคงाเคงुंเคง เคช्เคฐเคฏोเค— เค•ा เคฎเคนเคค्‍เคตเคชूเคฐ्เคฃ เคฏोเค—เคฆाเคจ เคนै, เคœिเคธเคธे เคตिเคญिเคจ्‍เคจ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•ी เคธ्‍เคตाเคธ्‍เคฅ्‍เคฏ, เคชเคฐ्เคฏाเคฏเคตเคฐเคฃीเคฏ เคเคตं เค‡เค•ोเคฒॉเคœिเค•เคฒ เคธเคฎเคธ्‍เคฏाเคं เคชैเคฆा เคนो เค—เคˆ เคนैं ।


เค‡เคจ เคธเคฎเคธ्‍เคฏाเค“ं เค•े เคจिเคตाเคฐเคฃ เคนेเคคु เค‡เคจ เคฐाเคธाเคฏเคจिเค• เค•ीเคŸเคจाเคถเค•ों เคเคตं เค‰เคฐ्เคตเคฐเค•ों เค•े เคช्เคฐเคฏोเค— เค•ो เค•เคฎ เค•เคฐเคจा เค…เคคि เค†เคตเคถ्‍เคฏเค• เคนो เค—เคฏा เคนै เคœिเคธเค•े เคฒिเค เคเค•ीเค•ृเคค เคจाเคถीเคœीเคต เคช्เคฐเคฌंเคงเคจ เคชเคฆ्เคงเคคि เค•ो เคจाเคถीเคœीเคต เคช्เคฐเคฌंเคงเคจ เคนेเคคु เคฌเคข़ाเคตा เคฆेเคจा เค†เคตเคถ्‍เคฏเค• เคนै เค‡เคธเค•े เคฒिเค เค†เคˆ.เคชी.เคเคฎ เค•े เคธเคญी เคญाเค—ीเคฆाเคฐों (stakeholders) เค•ो เค†เคˆ.เคชी.เคเคฎ เค…เคตเคงाเคฐเคฃा (concept) เคเคตं เค‰เคฆ्เคฆेเคถ्‍เคฏों เค•ो เค ीเค• เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคธे เคธเคฎเคเคจा เค…เคคिเค†เคตเคถ्‍เคฏเค• เคนै । 

เคธเคฎเค: เค†เคˆ.เคชी.เคเคฎ เคญाเค—ीเคฆाเคฐों (stakeholders) เค•े เคฆ्เคตाเคฐा เค†เคˆ.เคชी.เคเคฎ เค•ो เคธเคนी เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคธे เคจเคนीं เคธเคฎเคा เค—เคฏा เคช्เคฐเคค्‍เคฏेเค• เคญाเค—ीเคฆाเคฐ เคจे เค‡เคธเค•ो เค…เคชเคจे –เค…เคชเคจे เค•ाเคฎों เคœो เค•ि เคตे เค•เคฐ เคฐเคนे เคนैं เค•ी เคฆृเคท्‍เคŸिเค•ोเคฃ เคธे เค†เคˆ.เคชी.เคเคฎ เค•ो เคธเคฎเค เคชाเคฏा เคนै เคเคตं เค†เคˆ.เคชी.เคเคฎ เค•ा เคตाเคธ्‍เคคเคตिเค• เค‰เคฆ्เคฆेเคถ्‍เคฏों เค•ो เคฆूเคฐ เค•เคฐ เคฆिเคฏा เค—เคฏा เคนै । เค•ृเคทเค• เค•เคฎ เคฒाเค—เคค เคธे เค…เคงिเค• เคชैเคฆाเคตाเคฐ เค•े เค‰เคฆ्เคฆेเคถ्‍เคฏ เค•ो เคธเคฎเคเคคा เคนै เคคเคฅा เคธ्‍เคตाเคธ्‍เคฅ्‍เคฏ เคต เคชเคฐ्เคฏाเคตเคฐเคฃीเคฏ เคฎांเค—ों เค•ो เคฆเคฐเค•िเคจाเคฐ เค•เคฐ เคฆेเคคा เคนै । เค†เคˆ.เคชी.เคเคฎ เค•เคฎ เค–เคฐ्เคšे เคฎें เค…เคงिเค• เคต เคธुเคฐเค•्เคทिเคค เคซเคธเคฒ เค‰เคค्‍เคชाเคฆเคจ เคนेเคคु เคซเคธเคฒों เค•े เคธ्‍เคตाเคธ्‍เคฅ्‍เคฏ เคช्เคฐเคฌंเคงเคจ เคนेเคคु เคช्เคฐเคฏोเค— เค•ी เคœाเคจे เคตाเคฒी เคธเคญी เคตिเคงिเคฏों เค•ा เคเค• เคธเคฎเค—्เคฐ เคชैเค•ेเคœ เคนै, เคœो เค‡เค•ोเคฒॉเคœिเค•เคฒ, เค‡เค•ोเคจाเคฎिเค•เคฒ, เคธोเคถเคฒ, crop physiological เคเคตं เคชเคฐ्เคฏाเคตเคฐเคฃीเคฏ เคธिเคฆ्เคงांเคคों เคชเคฐ เค†เคงाเคฐिเคค เคนै เค‡เคธเค•े เคฒिเค เค†เคˆ.เคชी.เคเคฎ เค•ो เค‡เคจ เคชเคฐिเคช्เคฐेเค•्เคท्เคฏ เคเคตं เคฆृเคท्‍เคŸिเค•ोเคฃों เคธे เคธเคฎเคเคจा เค…เคคिเค†เคตเคถ्‍เคฏเค• เคนै । 
      เคฐाเคฎाเคฏเคฃ เคเค• เคฌเคนुเคค เคนी เคชเคตिเคค्เคฐ เค—्เคฐंเคฅ เคนै เคœिเคธเค•ा เคตिเคตเคฐเคฃ เคฏा เคตเคฐ्เคฃเคจ เคšाเคฐ เคชंเค•्‍เคคिเคฏों เคฎें เค‡เคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคธे เคช्เคฐเคฆเคฐ्เคถिเคค เค•िเคฏा เคœा เคธเค•เคคा เคนै –
เคเค• เคฐाเคฎ เคนเคคो, เคเค• เคฐाเคตเคจा
เค‰เคจเคจे เค‰เคจเค•ी เคธिเคฏा เคšुเคฐाเคˆ
เค‰เคจเคจे เค‰เคจเค•ो เคฎाเคฐเคจा
เคคुเคฒเคธीเคฆाเคธ เคœी เคจे เคฒिเค– เคฆिเคฏा เคชोเคฅเคจा।

เคฒेเค•िเคจ เคเคธा เคจเคนीं เคนै, เคฐाเคฎाเคฏเคฃ เคฐूเคชी เค—्เคฐंเคฅ เคฎें เคœीเคตเคจ เค•े เคนเคฐ เคชเคนเคฒू เคเคตं เคฆเคฐ्เคถเคจ เค•ो เคฆเคฐ्เคถाเคฏा เค—เคฏा เคนै । เคฎुเคธीเคฌเคค เคฎें เค•िเคธ เคคเคฐीเค•े เคธे เคต्‍เคฏเค•्‍เคคि เค•ो เค…เคชเคจे เค•เคฐ्เคค्‍เคคเคต्‍เคฏों เค•ा เคชाเคฒเคจ เค•เคฐเคจा เคšाเคนिเค, เคฐाเคœเคงเคฐ्เคฎ เค•ो เคจिเคญाเคคे เคนुเค เคฐाเคœเคค्‍เคฏाเค— เค•ी เคญाเคตเคจा เค•ा เคเค• เคตिเคธ्‍เคคृเคค เคธंเคฆेเคถ เค‡เคธ เคชเคตिเคค्เคฐ เค—्เคฐंเคฅ เคฎें เค›िเคชा เคนुเค† เคนै เคœो เคนเคฎें เคคเคฐเคน-เคคเคฐเคน เค•ी เคถिเค•्เคทाเคं เคคเคฅा เคœीเคตเคจ เค•ा เคฆเคฐ्เคถเคจ เคช्เคฐเคฆाเคจ เค•เคฐเคคा เคนै । เค‡เคธी เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคธे เค†เคˆ.เคชी.เคเคฎ เคธिเคฐ्เคซ เค•เคฒ्‍เคšเคฐเคฒ, เคฎैเค•ेเคจिเค•เคฒ, เคฌॉเคฏोเคฒॉเคœिเค•เคฒ เคเคตं เค…ंเคค เคฎें เค•ैเคฎिเค•เคฒ เคจिเคฏंเคค्เคฐเคฃ เคตिเคงिเคฏों เคคเคฅा เค‡เคจเค•े เคธाเคฅ-เคธाเคฅ เคจाเคถीเคœीเคต เคจिเค—เคฐाเคจी เค•ो เคเค•ीเค•ृเคค เค•เคฐเค•े เคช्เคฐเคฏोเค— เคฎें เคฒा เค•เคฐ เคจाเคถीเคœीเคต เคช्เคฐเคฌंเคงเคจ เค•เคฐเคจा เคจเคนीं เคนै เคฌเคฒ्‍เค•ि เคซเคธเคฒ เคธ्‍เคตाเคธ्‍เคฅ्‍เคฏ เคช्เคฐเคฌंเคงเคจ เค•ी เคธเคญी เคตिเคงिเคฏों เคเคตं เคซिเคฒॉเคธिเคซीเคธ เค•ो เคธเคฎเคเคจा เคคเคฅा เคช्เคฐเคฏोเค— เค•เคฐเคจा เคนै । เค†เคˆ.เคชी.เคเคฎ เค•े เคธเคญी เคญाเค—ीเคฆाเคฐों เค•ो เค•ृเคทเค•ों เค•ो เค†เคˆ.เคชी.เคเคฎ เค•्เคฐिเคฏाเคจ्‍เคตเคฏเคจ เค•ी เคธเคญी เคคเค•เคจीเค•ों เค•ो เค•ृเคทเค•ों เค•ो เคธเคฎเคाเคจे เค•े เคฒिเค เคธुเคตिเคงा เคช्เคฐเคฆाเคจ เค•เคฐเคจी เคšाเคนिเค ।

            เค•ृเคทि เคเค• เคเคธा เคตिเคทเคฏ เคนै เคœो เคตैเคœ्เคžाเคจिเค•ों เค•े เคฆ्เคตाเคฐा เค–ोเคœा เคœाเคคा เคนै เคคเคฅा เคช्เคฐเคšाเคฐเคเคตं เคช्เคฐเคธाเคฐเค•ाเคฐ्เคฏเค•เคฐ्เคคाเค“ं เค•े เคฆ्เคตाเคฐा เค‰เคธเค•ा เคช्เคฐเคšाเคฐ เคเคตं เคช्เคฐเคธाเคฐ เค•िเคฏा เคœाเคคा เคนै เคคเคฅा เค•ृเคทเค•ों เค•े เคฆ्เคตाเคฐा เค…เคชเคจाเคฏा เคœाเคคा เคนै । เคธเคนी เคคเค•เคจीเค•ी เคœो เค•ि เคตैเคœ्เคžाเคจिเค•ों เค•े เคฆ्เคตाเคฐा เค–ोเคœी เคœाเคคी เคนै เคœเคฌ เค•ृเคทเค•ों เค•े เคฆ्เคตाเคฐा เค…เคชเคจाเคˆ เคœाเคคी เคนै เคคो เค‰เคธเคฎें เค•ुเค› เค…ंเคคเคฐ เค† เคœाเคคा เคนै เคคเคฅा เค•िเคธाเคจ เค‰เคธ เคคเค•เคจीเค• เค•ो เคธเคนी เคฐूเคช เคธे เคจเคนीं เค•्เคฐिเคฏाเคจ्‍เคตเคคि เค•เคฐ เคชाเคคा เคนै । เคธเคนी เคคเค•เคจीเค• เคเคตं เค•्เคฐिเคฏाเคจ्‍เคตเคฏเคจ เค•เคฐเคจे เคฎें เคชाเค เคœाเคจे เคตाเคฒे เค…ंเคคเคฐ เค•ो เคธुเคตिเคงाเคช्เคฐเคฆाเคคाเค“ं (facilitators) เค•े เคฆ्เคตाเคฐा เคšिเคจ्‍เคนिเคค เค•เคฐเคจा เคšाเคนिเค เคคเคฅा เค‡เคจ เค…ंเคคเคฐों เค•ो เคฆूเคฐ เค•เคฐเคจे เค•े เคฒिเค เค•ृเคทเค•ों เค•ो เคธुเคตिเคงा เคช्เคฐเคฆाเคจ เค•เคฐเคจी เคšाเคนिเค เคคाเค•ि เค•ोเคˆ เคคเค•เคจीเค• เคธเคนी เคคเคฐीเค•े เคธे เค…เคชเคจाเคˆ เคœा เคธเค•े। เค•िเคธी เคคเค•เคจीเค•ी เค•ा เค—ुเคฃाเคค्‍เคฎเค• เคช्เคฐเคญाเคต (multiplier effect) เคคเคญी เคนो เคธเค•เคคा เคนै เคœเคฌเค•ि เคคเค•เคจीเค• เคธाเคงाเคฐเคฃ, เคธंเคญเคต, เค•िเคซाเคฏเคคी, เคช्เคฐเคฏोเค— เค•เคฐเคจे เคฒाเคฏเค•, เค…เคจुเค•ूเคฒ (compatible), เคธ्‍เคตीเค•ाเคฐเคฃीเคฏ, เคตเคนเคจ เค•เคฐเคจे เคฏोเค—्‍เคฏ เคคเคฅा เคช्เคฐเคฌंเคงเคจ เคฏोเค—्‍เคฏ เคนो । เค†เคˆ.เคชी.เคเคฎ เคนेเคคु เคซเคธเคฒ เค‰เคค्‍เคชाเคฆเคจ เคฎें เค•ाเคฎ เคฎें เค†เคจे เคตाเคฒी เคธเคญी เค—เคคिเคตिเคงिเคฏां เคธเคฎ्‍เคฎिเคฒिเคค เคนोเคจी เคšाเคนिเค เค”เคฐ เค‰เคจเค•ा เค‰เคชเคฏोเค— เค†เคคा เคนै, เคชเคฐंเคคु เคฌเคนुเคค เคธाเคฐी เคตिเคงिเคฏां (practices) เคถाเคฎिเคฒ เคจเคนीं เค•ी เคœाเคคी เค”เคฐ เค‰เคจเค•े เคฏोเค—เคฆाเคจ เค•ो เคœिเคฎ्‍เคฎेเคฆाเคฐ เคจเคนीं เคฌเคจाเคฏा เคœाเคคा เคนै เคคเคฅा เคฏोเค—เคฆाเคจ เคจเคนीं เค†ंเค•ा เคœाเคคा เค”เคฐ เคคเค•เคจीเค• เค•ो เคฆोเคทाเคฐोเคชिเคค เค•िเคฏा เคœाเคคा เคนै । เคคเค•เคจीเค• เค•ा เคธเคนी เค‰เคชเคฏोเค— เคœเคฌ เคจเคนीं เค•िเคฏा เคœाเคคा เคคो เค‰เคธเคธे เคนोเคจे เคตाเคฒा เคฒाเคญ เคญी เคธाเคฎเคจे เคจเคนीं เค† เคชाเคคा ।

เค•ाเคฐ्เคฏाเคจ्‍เคตเคฏเคจ: เค†เคˆ.เคชी.เคเคฎ เค•ो เค…เคชเคจाเคคे เคธเคฎเคฏ เค•िเคธाเคจ เค•े เคฎเคจ เคฎें เค•ाเคซी เคธंเคฆेเคน เคฐเคนเคคा เคนै, เคฏे เคธंเคฆेเคนाเคค्‍เคฎเค• เคšीเคœें เคจिเคฎ्‍เคจเคตเคค् เคนैं –

1 เคฐाเคธाเคฏเคจिเค• เค•ीเคŸเคจाเคถเค•ों เค•े เคช्เคฐเคฎाเคฃ เค•ो เคšूंเค•ि เคตเคน เค•ाเคซी เคฆिเคจों เคธे เคฆेเค–เคคा เค† เคฐเคนा เคนै เค…เคค: เค‰เคธ เคชเคฐ เค‰เคธे เคชूเคฐ्เคฃ เคตिเคถ्‍เคตाเคธ เคนो เค—เคฏा เคนै เค•ि เคจाเคถीเคœीเคต เค•ा เคจिเคฏंเคค्เคฐเคฃ เค•ीเคŸเคจाเคถเค•ों เคธे เคนी เคธंเคญเคต เคนै। เค…เคค: เคนเคฎें เค‰เคธเค•े เคฎเคจ เคฎें เคฏเคน เคตिเคšाเคฐ เคœाเค—ृเคค เค•เคฐเคจा เคšाเคนिเค เค•ि เคฌिเคจा เคฐाเคธाเคฏเคจिเค• เค•ीเคŸเคจाเคถเค•ों เค•े เคญी เคจाเคถीเคœीเคตों เค•ा เคจिเคฏंเคค्เคฐเคฃ เค•िเคฏा เคœा เคธเค•เคคा เคนै। เค‰เคธเค•े เคฒिเค เคนเคฎें เค‡เคธ เคฌाเคค เค•ो เคช्เคฐเคฆเคฐ्เคถिเคค เค•เคฐเคจा เคšाเคนिเค เคเคตं demonstrations เค•เคฐเค•े เคธिเคฆ्เคง เค•เคฐเค•े เคฆिเค–ाเคจा เคšाเคนिเค । เค†เคˆ.เคชी.เคเคฎ เคŸेเค•्‍เคจॉเคฒाเคœी เคชเคฐ เคตिเคถ्‍เคตाเคธ เคจ เค•เคฐเคจे เค•ा เคเค• เคช्เคฐเคฎुเค– เค•ाเคฐเคฃ เคนै เค•ि เคนเคฎ เค…เคชเคจी เคคเค•เคจीเค• เค•े เคชเคฐिเคฃाเคฎ เค•ो เค•ृเคทเค•ों เค•ो เคช्เคฐเคฆเคฐ्เคถिเคค เค•เคฐเค•े เคจเคนीं เคฆिเค–ा เคชाเค । เคœเคฌ เคคเค• เค•िเคธाเคจ เค‡เคธเค•ो เคจเคนीं เคฆेเค– เคชाเคเค—ा เคตเคน เค‡เคธ เคฌाเคค เคชเคฐ เคตिเคถ्‍เคตाเคธ เคจเคนीं เค•เคฐ เคธเค•เคคा เคœो เคšीเคœें เคนเคฎ เค•िเคธाเคจों เค•ो เค†เคˆ.เคชी.เคเคฎ เคฆृเคท्‍เคŸिเค•ोเคฃ เคธे เคฌเคคाเคจा เคšाเคนเคคे เคนैं เคตे เคฒाเคญเคฆाเคฏเค• เคนै เค”เคฐ เค‰เคจเค•े เคฒाเคญ เค•ो เค‰เคจเค•ो เค•ृเคทเค•ों เค•ो เคธिเคฆ्เคง เค•เคฐเค•े, เคช्เคฐเคฆเคฐ्เคถเคจ เค•เคฐเค•े เคฆिเค–ाเคจा เคšाเคนिเค । เคœैเคธा เค•ि เคฆेเค–ा เค—เคฏा เคนै เค†เคˆ.เคชी.เคเคฎ demos , mid crop season เคธे เคช्เคฐाเคฐंเคญ เคนोเคคे เคนैं เคœो เค—เคฒเคค เคนै เค”เคฐ เคคเค•เคจीเค• เคธเคนी เคคเคฐเคน เคธे เคช्เคฐเคฆเคฐ्เคถिเคค เคจเคนीं เค•ी เคœाเคคी เคนै । เค‰เคธเค•ो เคฆोเคท เคญी เคจเคนीं เคฆेเคจा เคšाเคนिเค เค…เคค: เคนเคฎें เคคเค•เคจीเค• เคช्เคฐเคฆเคฐ्เคถिเคค เค•เคฐเค•े เค•ृเคทเค•ों เค•े เคฌीเคš เค‰เคจเค•े เคฎเคจ เคฎें เคคเค•เคจीเค•ी เค•े เคช्เคฐเคคि เคตिเคถ्‍เคตाเคธ เคชैเคฆा เค•เคฐเคจा เคšाเคนिเค ।  
  
2. เค†เคˆ.เคชी.เคเคฎ เค‡เคจเคชुเคŸ्เคธ เค•ा เค•ृเคทเค•ों เค•े เคฆ्เคตाเคฐ เคชเคฐ เค‰เคชเคฒเคฌ्‍เคงเคคा เคจ เคนोเคจा เค†เคˆ.เคชी.เคเคฎ เค•े เคช्เคฐเคšाเคฐ เคเคตं เคช्เคฐเคธाเคฐ เคฎें เคฌाเคงเค• เคธिเคฆ्เคง เคนो เคฐเคนी เคนै । เค‡เคธเค•े เคฒिเค เคนเคฎें เค†เคˆ.เคชी.เคเคฎ เค‡เคจเคชुเคŸ्เคธ เค•ो เคฌเคจाเคจे เคต เค‰เคค्‍เคชाเคฆเคจ เค•เคฐเคจे เค•ी เคตिเคงिเคฏों เค•ा เคธเคฐเคฒीเค•เคฐเคฃ เค•เคฐเคจा เคšाเคนिเค เคคเคฅा เค•ृเคทเค•ों เค•ो เคนी เค‰เคจเค•े เค‰เคค्‍เคชाเคฆเคจ เค•ा เคช्เคฐเคถिเค•्เคทเคฃ เคฆेเค•เคฐ เค‰เคจ्‍เคนें เคธเค•्เคทเคฎ เคฌเคจाเคจा เคšाเคนिเค เคœिเคธเคธे เคตे เค†เคˆ.เคชी.เคเคฎ เค‡เคจเคชुเคŸ्เคธ เค•ो เค…เคชเคจे เค†เคช เคฌเคจा เค•เคฐ เค‡เคธเค•ा เคช्เคฐเคฏोเค— เค†เคธाเคจी เคธे เค•เคฐ เคธเค•े । เคฏเคน เค•ाเคฐ्เคฏ เคญी เคนเคฎें เคช्เคฐाเคฅเคฎिเค•เคคा เค•े เค†เคงाเคฐ เคชเคฐ เค•เคฐเคจा เคšाเคนिเค ।

3. เคœเคฌ เค•ृเคทเค• เค†เคˆ.เคชी.เคเคฎ เค‡เคจเคชुเคŸ्เคธ เค•ा เค‰เคค्‍เคชाเคฆเคจ เค–ेเคค เคธ्‍เคคเคฐ เคชเคฐ เค•เคฐ เคธเค•เคจे เคฎें เคธเค•्เคทเคฎ เคนोंเค—े เคคเคฌ เคตे เค‡เคจเค•ा เคช्เคฐเคฏोเค— เคซเคธเคฒ เค‰เคค्‍เคชाเคฆเคจ เคนेเคคु เค•เคฐ เคธเค•ेंเค—े เค”เคฐ เค‡เคจเค•े เค‰เคชเคฏोเค— เคธे เคนोเคจे เคตाเคฒे เคชเคฐिเคฃाเคฎों เค•े เคช्เคฐเคคि เคœाเค—เคฐूเค• เคเคตं เค†เคถ्‍เคตเคธ्‍เคค เคนोंเค—े เค”เคฐ เค‰เคจเค•ो เค‡เคจเค•े เคช्เคฐเคฏोเค— เค•े เคช्เคฐเคคि เคญเคฐोเคธा เคฌเคข़ेเค—ा । เคœเคฌ เคฏे เคšीเคœें เคช्เคฐाเค‡เคตेเคŸ เค‰เคฆ्เคฏเคฎी เคฆेเค–ेंเค—े เค•ि เค‡เคจเค•ी เคฎांเค— เคฌเคข़ เค—เคˆ เคนै เคคो เคช्เคฐाเค‡เคตेเคŸ เค‰เคฆ्เคฏเคฎी เคญी เค†เค—े เค†เคฏेंเค—े เค”เคฐ เค‡เคจเค•े เค‰เคค्‍เคชाเคฆเคจ เคนेเคคु เค•เคฆเคฎ เคฌเคข़ाเคฏेंเค—े ।

4. เคเค• เคฌाเคฐ เคœเคฌ เคœैเคต-เค•ीเคŸเคจाเคถเค•ों เคเคตं เค†เคˆ.เคชी.เคเคฎ เค‡เคจเคชुเคŸ्เคธ เค•ी เคฎांเค— เคฌเคข़ेเค—ी เคคเคญी เคนเคฎें เค‡เคจเค•े เค—ुเคฃเคตเคค्‍เคคा เคจिเคฏंเคค्เคฐเคฃंเคฐ्เคŸाเคจ‍ (เค•्‍เคตाเคฒिเคŸी เค•ंเคŸ्เคฐोเคฒ) เคนेเคคु เคธोเคšเคจा เคชเคก़ेเค—ा ।

5. เคฐाเคธाเคฏเคจिเค• เค•ीเคŸเคจाเคถเค• เคนाเคจिเค•ाเคฐเค• เคนैं เคฏเคน เคนเคฎें เคชเคคा เคนै । เค•्‍เคฏा เค‡เคธ เคšीเคœ เค•ी เคœाเคจเค•ाเคฐी เค•ृเคทเค•ों เค•ो เคนै ? เคฏเคฆि เค‡เคธ เคšीเคœ เค•ी เคœाเคจเค•ाเคฐी เค•ृเคทเค•ों เค•ो เคธเคนी เคคเคฐเคน เคธे เคนोเคคी เคคो เคถाเคฏเคฆ เคตे เค‡เคจเค•े เค‰เคชเคฏोเค— เค•ो เค•เคฎ เค•เคฐเคจे เค•े เคฌाเคฐे เคฎें เคธोเคšเคคे । เค‡เคธ เคšीเคœ เค•ी เคœाเคจเค•ाเคฐी เค•ृเคทเค•ों เค•ो เคชเคนुंเคšाเคจा เคนเคฎाเคฐा เคชเคฐเคฎ เค•เคฐ्เคค्‍เคคเคต्‍เคฏ เคนी เคจเคนीं เคฌเคฒ्‍เค•ि เคชเคฐ्เคฏाเคตเคฐเคฃ เคธाเคฎुเคฆाเคฏिเค• เคธ्‍เคตाเคธ्‍เคฅ्‍เคฏ เค•े เคช्เคฐเคคि เคนเคฎाเคฐा เคงเคฐ्เคฎ เคญी เคฌเคจเคคा เคนै เค•ि เค‡เคธเค•ी เคœाเคจเค•ाเคฐी เค•ृเคทเค•ों เค•ो เคช्เคฐเคฆเคฐ्เคถिเคค เค•เคฐเค•े เคฆें ।

6. เค…เคฌ เคจाเคถीเคœीเคตों เค•ो เคจिเคฏंเคค्เคฐเคฃ เคเคตं เคช्เคฐเคฌंเคงเคจ เคธे เคชเคนเคฒे เคฐाเคธाเคฏเคจिเค• เค•ीเคŸเคจाเคถเค•ों เค•े เคช्เคฐเคฌंเคงเคจ เค•ी เค†เคตเคถ्‍เคฏเค•เคคा เคนै เค‡เคธเค•ो เคช्เคฐाเคฅเคฎिเค•เคคा เค•े เคคौเคฐ เคชเคฐ เค…เคชเคจाเคฏें เคเคตं เคฌเคข़ाเคตा เคฆें ।

7. เคฐाเคธाเคฏเคจिเค• เค•ीเคŸเคจाเคถเค•ों เค•ा เคช्เคฐเคฏोเค— เคจเคนीं เค•िเคฏा เคœाเคคा เคฌเคฒ्‍เค•ि เคฆुเคฐूเคชเคฏोเค— เค•िเคฏा เคœाเคคा เคนै । เค‡เคจเค•ा เคฆुเคฐूเคชเคฏोเค— เค•िเคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคธे เค•िเคฏा เคœाเคคा เคนै เค‰เคธเค•ा เคชเคคा เคฒเค—ाเค•เคฐ เค•ृเคทเค•ों เค•ो เคœाเค—เคฐूเค• เค•เคฐें ।

8. เค…เคฌ เค•ृเคท्‍เค•ों เค•ो เค‡เคธ เคฌाเคค เค•े เคฒिเค เคœाเค—เคฐूเค• เค•เคฐเคจे เค•ी เค†เคตเคถ्‍เคฏเค•เคคा เคนै เค•ि เค‰เคจ्‍เคนें เคซเคธเคฒों เคฎें เคชाเค เคœाเคจे เคตाเคฒे เคจाเคถीเคœीเคตों เค•ा เคช्เคฐเคฌंเคงเคจ เค•เคฐเคคे เคธเคฎเคฏ เคธाเคฎुเคฆाเคฏिเค• เคธ्‍เคตाเคธ्‍เคฅ्‍เคฏ เคเคตं เคชเคฐ्เคฏाเคตเคฐเคฃीเคฏ เคธुเคฐเค•्เคทा เค•ा เคง्‍เคฏाเคจ เคฐเค–เคจा เค…เคคिเค†เคตเคถ्‍เคฏเค• เคนै เคœिเคธเคธे เคนเคฎ เคฆेเคถ เค•ी เคœैเคต เคธुเคฐเค•्เคทा เค•ो เค–เคคเคฐे เคธे เคฌเคšा เคธเค•เคคे เคนैं । เคชเคนเคฒे เคจाเคถीเคœीเคต เคซเคธเคฒों เค•े เคฒिเค เคฏเคน เคฌाเคฏो เคธिเค•्‍เคฏोเคฐिเคŸी เค•े เคฒिเค เค–เคคเคฐा เคฅे เคชเคฐंเคคु เค…เคฌ เคฐाเคธाเคฏเคจिเค• เค•ीเคŸเคจाเคถเค• เคœैเคต เคธुเคฐเค•्เคทा เค•े เคฒिเค เค–เคคเคฐा เคฌเคจ เคšुเค•े เคนैं เคœिเคธเค•ा เคช्เคฐเคฌंเคงเคจ เค…เคคिเค†เคตเคถ्‍เคฏเค• เคนै । เค•ृเคทเค•ों เค•ो เคชเคฐ्เคฏाเคตเคฐเคฃ เค•े เคช्เคฐเคคि เคธंเคตेเคฆเคจเคถीเคฒ เคฌเคจाเคं ।

9. เค…เคญी เคนเคฎ เค‡เคธ เคธ्‍เคคเคฐ เคชเคฐ เคจเคนीं เคชเคนुंเคš เคชाเค เคนैं เค•ि เคฌเค—ैเคฐ เคฐाเคธाเคฏเคจिเค• เค•ीเคŸเคจाเคถเค•ों เค•े เค‰เคชเคฏोเค— เค•े เคซเคธเคฒ เค‰เค—ा เคธเค•ें/เคชैเคฆा เค•เคฐ เคธเค•ें เคชเคฐंเคคु เคฐाเคธाเคฏเคจिเค• เค•ीเคŸเคจाเคถเค•ों เค•ा เค‰เคชเคฏोเค— เค•เคฎ เคคो เค•เคฐ เคธเค•เคคे เคนैं เค‡เคธเค•े เคฒिเค เคนเคฎें เคฐाเคธाเคฏเคจ เคฐเคนिเคค เคซเคธเคฒ เค‰เคค्‍เคชाเคฆเคจ เคตिเคงिเคฏों เค•ो เคฌเคข़ाเคตा เคฆेเคจा เคนोเค—ा ।

10. เค†เคˆ.เคชी.เคเคฎ เค•ो เคนเคฎें เค‡เค•ोเคจॉเคฎिเค•เคฒ, เคธोเคถिเคฏोเคฒॉเคœिเค•เคฒ, เค‡เค•ोเคฒॉเคœिเค•เคฒ, เค‡เคจเคตॉเคฏเคฐเคฎेंเคŸเคฒ, เค•เคฎ्‍เคฏुเคจिเคŸी เคนेเคฒ्‍เคฅ เค•े เคชเคฐिเคช्เคฐेเค•्เคท्‍เคฏ เคฎें เคธोเคšเคจा เคชเคก़ेเค—ा เคเคตं เค…เคชเคจाเคจा เคชเคก़ेเค—ा । เค‡เคธเค•े เคฒिเค เค‡เคจเคธे เคธंเคฌंเคงिเคค เคเคตं เค‡เคจเค•ो เค‰เคชเคฏुเค•्‍เคค เค•เคฐเคคी เคนुเค เคตिเคงिเคฏों เค•ो เคฌเคข़ाเคตा เคฆेเคจा เคนोเค—ा ।

11. เค†เคˆ.เคชी.เคเคฎ เค•ी เคฐเคฃเคจीเคคि เค•ृเคทเค•ों เค•े เคธเคฎเคธ्‍เคฏाเค“ं เค•ो เคง्‍เคฏाเคจ เคฎें เคฐเค–เค•เคฐ เคฌเคจाเคจा เคšाเคนिเค ।